كورتەیەك لە مێژووی شاری رانیە
شاری رانیە قەزایە و سەربە پارێزگای سلێمانیە، چوار ناحیەی (سەركەپكان، بێتواتە، حاجیاوا و چوارقورنە) لەخۆ دەگرێت و ئێستا ناوەندی ئیدارەی راپەرینە. ژیان لەو ناوچەیە دەگەرێتەوە بۆ (6000 پ. ز)، پاشماوەی كۆنی زۆری وەك: (قەڵای رانیە، گردی شمشارە، گردی دێمە، گردی كامەمیان، گردی باسمۆسێن و دەربەندی رانیە) لێ بە جێ ماوە. سەبارەت بە ناوی رانیە بۆچونەكان جیاوازن و هەندێك كەس بە ووشەیەكی ئاشوری و بە مانای (ئاوەدانی) دادەنێن، رایەكی دیكە دەڵێت لە سورانی زمانەوانی ووشەی (ئۆرانس) دروست بووە، هەروەها دەووترێت لە دەستەواژەی (رێ نیە) هاتووە و واتە رێی رۆیشتن لەو شوێنە كەم بووە و چەند بووچوونی دیكەش هەیە.
رانیە لە (1889 ز) لە سەردەمی عوسمانیەكان بووە بە (قەزا)، سەر بە شارەزوور بووە كە (كەركوك) ناوەندی بووە و دواتر خراوەتە سەر هەولێر، لە ساڵی (1956 ز) سەر بە پارێزگای سلێمانیە. لە شۆرش و راپەرینەكاندا بەردەوام رۆڵی گرنگی بووە و ناز ناوی (دەروازەی راپەرینی) لە راپەرینی بهاری ئازادی (1991) بەركەوت. نزیكەی (130 كم) لە شاری سلێمانی دوورە و دەكەوێتە باكووری خۆرهەڵاتی ئەو شارە، خاوەن سرۆشتێكی دڵ ڕفێنە كە دەشت و شاخ و رووبار و دەریاچەی تێدایە و چوار وەرزی ساڵی هەیە.
دەریاچەی دووكان و شاخی ئاسۆس كەوتوونەتە رۆژهەڵاتی شار، شاخی كێوەرەش لە باكوور و شاخەكانی (حاجیلە و ماكۆك) لە باشووری خۆرهەڵاتن. درێژایی دەشتی بیتوێن (30 كم) و لە رۆژهەڵات بۆ رۆژئاوا درێژ دەبێتەوە و زێی بچووك بەناو دەشتەكەدا تێپەر دەبێت و بە بەشی رۆژهەڵات دەوترێت پشدەر و رۆژئاواش بیتوێنە. ئەم ناوچەیە لە ناو نەخشە ئاسەواریەكانی عێراق جێگیر كراوە و بە ناوچەی شوێنەواری دێرین دەناسرێت و كۆمەڵێك شوێنەواری لێیە كە ئەمانەی خوارەوە گرنگترینیانن:
1) پاشماوەكانی سەردەمی (حسونە، وەركا، ئاشووری) لە گردی بەسكێن (بۆسكێن) دۆزراوەتەوە.
2) لاكێشەیەكی هەڵكۆڵراو لە شاخ و لە خوار جادەی دەربەند هەیە كە هەرچەندە بە هۆی باران و بەفر سڕاوەتەوە، بەڵام ئەوەی زاندراوە (وێنەی پیاوێكە كە بەرانبەر خۆر وەستاوە) و لە وێنەكانی (هۆرین و شێخان و سەرپۆل) دەچێت كە دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی ئەكەدیەكان واتە (2300 پ. ز).
3) كامەم: چەند گوندێكن كە ئاسەواریان لێ دۆزراوەتەوە و بۆ سەردەمی (العبید زوركا) دەگەرێتەوە و لە یەك لە لەوحەكاندا نوسینی بابلی (1800 پ. ز) هەیە. هەروەها ئاسەواری سەردەمی سەردەمی (هێلنستی) (300 پ. ز) دۆزراوەتەوە و لە گوندی گولەكیش ئاسەواری رۆم و رۆمانەكان هەبووە.
4) باسموسیان: بەرزیەكی (36 م) بووە و لە (1956 ـ 1958) هەڵكۆڵین و پشكنینی بۆ كراوە، پەرستگایەكی لێ دۆزراوەتەوە كە چەند سەردەمی جیاوازی وەك (سامرا، حەلەف، عەبید، وەركا و ئاشووری ناوەند و كۆنی) بینیوە و لە زنجیرەی (ئۆری سێهەم 2100 پ. ز) نوێ كراوەتەوە. تا سەردەمی بابلی حوریەكان پەرەستگا بووە و خوایەكی تێدا پەرەستراوە كە هاوشانی (عەشتار) بووە.
5) شمشارە: ستافێكی دانیماركی لە (1957 ز) و دواتریش بەرێوەبەرایەتی ئاسەوار پشكنیویانە، دەركەوتووە هی سەردەمی (بەردینی نوێیە) و خۆی لە (چەرمۆ و حوسنە) نزیك دەكاتەوە (هەزارەی شەشەمی پێش زایێن). بینایەكی تێدا دۆزرایەوە كە لە خشت دروست كرا بوو و لە چەند ژوورێك پێكهاتبوو، پێدەچوو كۆشك یا پەرەستگا یا هەردووكیان بووبێت. هەروەها (245) لەوحی نووسراوی (1800 پ. ز) لێی دۆزرایەوە كە زۆربەیان نامە بوون و بە پێی نامەكان ئەو شوێنە ناوەندی دەوڵەتی پاشا (شەمسی ئاداد) سەر بە دەوڵەتی ئاشووری بووە و شمشارە ئەو شارە بووە كە (شۆلگی) پاشای بووە.
6) دەربەندی رانیە: یا دەربەندی رەمكان كە دەروازەی تێپەربوونی ئەو لەشكرانە بووە كە لە میسۆپۆتامیا بەرەو ئێرانی ئێستا رۆیشتوون. پێدەچێت سێرجوونی هەشتەم (714 پ. ز) لەو دەربەندەوە رۆیشتبێت.
7) پێش ئەوەی ئاوبەندی دووكان دروست بكرێت و دەریاچەی دووكان شوێنەوارەكان دابپۆشێت، پشكنینی خێرا بۆ ئەو ناوچانە كرا و هەست بە بوونی لانی كەم (7) گرد كرا. (كامەریان) یەك لەو ئاسەوارانە بوو كە سەردەمەكانی (عەبید 3500 پ. ز، وەركا 3000 پ. ز، ئاگری 2500 پ. ز، ئاشووری كۆن 2000 پ. ز و حوری) تێدا دۆزرایەوە. (گردە دێم) یەكی دیكە بوو كە ئاسەواری سەردەمی (وەركا، ئەكەدی و ئاشووری كۆن و حوری و میدیای) لێ دەركەوت و هەروەها (دووگردكان) پاشماوەی سەردەمەكانی (عەبید، وەركا، ئاشووری كۆنی) لێبوو.
8) قەڵاتی رانیە: بنچینە و بناغی شاری رانیە بووە، شوێنی نیشتەجێ و قەڵای سەربازی بووە، ئەوانەی لە نێوان ساڵانی (1850 تا 1900 ز) بینیویانە گووتویانە كە قەڵات پانتاییەكی بۆ كشتوكاڵ هەبووە كە بە پێوەری ئێستا (8 بۆ 10) دەونم بووە، دیواری هەرە بەرزی بەرووی قولەدا بووە. لە لایەن عوسمانیەكانەوە دروست كراوە و ئێستا بە داخەوە ئاسەواری نەماوە.
9) چەندین سیرانگای رازاوە و جوان لە سنووری ئەو شارۆچكەیە هەن و لەوانەش: "غاباتی رانیە، دەربەندی رانیە، دەریاچەی رانیە، ئاوبەندی سەروچاوە، دۆڵی شاور و سەرئەشكەوتان و ... هتد.
