مۆسیقا
مێژوونوسی یۆنانی گەزنەفۆن نووسیویەتی: "لە ساڵی (401 پ. ز) لە كاتێكدا لەشكری یۆنان دەیانەویست بە كوردستاندا بگەڕێنەوە، كوردەكان بەدەم گۆرانی و سروودی گوتنەوە، هێرشیان دەكردە سەر یۆنانیەكان". هەروەها گزنەفۆن دەشڵێت كە كوردەكان ئەوكات بە تەواوەتی ئاشنای موزیك بوونە و تەنانەت لە جەنگیشدا سوودیان لێ وەرگرتووە. لە گۆڤاری (فاسكەكە) كە تایبەت بە موزیك و لە فەرەنسا دەردەچێت، باس لە ئەوە كراوە كە لە ئێران و میسۆپۆتامیا واتە ئەو شوێنانەی ئێستا كورد تیایاندا دەژیات، كۆنترین بێشكەی موزیكی جیهان بووە.
موزیكی كوردی بە موزیك و گۆرانی خەلكی كورد زمان دەگوترێت و لە دێرزەمانەوە تایبەتمەندی، دەوڵەمەندی، رەگ و رەسەنایەتی خۆی هەبووە و نەوە لە دوای نەوە لە سینگەوە بۆ سینگ گواستراوەتەوە. مەزیكی فولكلۆری كوردی لە سێ بەشی (ئەفسانە، چیرۆك و داستان) پێكهاتووە. وەك زۆربەی نەتەوەكانی دیكە، دروست بوونی موزیكی كوردی دەگەڕێتەوە بۆ ئەفسانەكان، لەم بەشەدا ئەفسانەكان لە چوارچێوەی گۆرانی كوردیدا دەوترێن كە بە حەماسی تایبەتیان هەیە. گۆرانیەكان دەبنە دوو بەشی (قارەمانیەت، دڵداری)، لە گۆرانیەكانی دلداریدا لایەنەكانی رۆمانسیەت و ئەڤینداری نێوان دوو كەس باس دەكرێت، وەك گۆرانی (زەنبیل فرۆش) كە لایەنی عیرفانی هەیە و گۆرانیەكانی (ئاس و حەسەن، خەج و سیامەند) كە چیرۆكی دڵداری دوو ئەڤیندارە و ئەمانە لە بەناو بانگترین كارەكانی ئەو بوارەن.
رەسەنترینی ئەو سازانەی لە موزیكی كوردیدا سوودیان لێ بینراوە (زۆرنا و دەهۆڵ) بوون و دواتر هەندێ سازیتر هاتوونەتە ناو ئەو موزیكە و بریتی بوون لە (شمشاڵ، زۆرنا، نایە، دەهۆڵ، دەف، دمبەگ، تەنبوور، كەمانچە، دیوان و نەی) كە گرنگی خۆیان هەبووە.
شێواز و ئاوازەكان: موزیكی كوردی شێوە و ئاوازی جیاوازی هەیە كە ئەمانەی خوارەوە دەخەینە بەرباس:
• بەیت: یەكێكە لە گرنگترین مقامە كلاسیكەكانی كوردی كە لە جەنگ، ئازایەتی و حەماسەكاندا كاری پێكراوە و لە ستایشی خوداوەندی تاقانە و پەیامبەر(ص) دا گووتراون، هەروەها بە (بالۆرە) ناو دەبرێت.
• سیا چەمانە: ئەو ئاوازە بە شێوەی دە هیجایی و دوو نیوە دێر و بە شێوەی كۆن دەوترێت، بە هۆی تێكەڵ بوونی بە بابەتە عرفانیەكان، شێوەی تازەی بەخۆوە گرتووە و هەندێكات بە (مقامی شێخان یا سۆفیان) ناو دەبرێت و تایبەتە بە ناوچەی هەورامان.
• هۆرە: یەكی دیكە لە جۆرەكانی مۆزیكی كوردیە و مقامێكی ئیجگار جوانە كە لە شین، ماتەم و غەریبی بە شێوازی سەنگین و لەسەرخۆ دەگاتە گوێی بیسەر. لە سەرەتادا گۆرانی تایبەت بۆ نزا و ستایشی (ئاهورامەزدا) بوونە و ئەم ووشەیەش هەر ریشەی زەرتەشتی هەیە. كورد بۆ یاد و رێورەسمەكانی لە دایك بوونی پەیامبەر (ص)، موزیكی تایبەتی هەیە كە بە (مەولودی) ناو دەبرێت.
• حەیران: حەیران ئاوازێكی دیكەی كوردیە و لەناو ئاخنی بەیتەوە هاتووە و ناوەرۆكێكی پڕ لە سۆز و خۆشەویستی لە خۆ دەگرێت.
• لاووك: یا لاوژە لە ئاوازەكانی دیكەی كوردیە و لە گۆرانیە كلاسیكەكانی كوردی وەرگیراوەتەوە، لە ناو كوردەكانی پارێزگای خۆراسانی ئێران بە (لۆ یا هەی لە لۆی شوان) ناو دەبرێت. لاووك و حەیران بە شێوەی زمانە شیعریەكەیان لەیەك جیادەكرێنەوە و لاووك بە تەواوەتی بە شێوەزاری سۆرانی دەووترێت.
• گۆرانی: پڕشكۆ و مەزنترین شێوەی موزیكی كوردیە، مەزنترین نغمەكانی زمانی كوردی تیایدا هەیە و كۆنترین بەشی موزیكی كوردی لەخۆ دەگرێت. لە زمانی گشتیدا (بازار) ناوی (گۆرانی) بە هەموو شێواز و ئاوازەكانی موزیكی كوردی دەگوترێت.
شایی (شادی) كوردی
لەو لێكۆڵینەوە شوێنەوارناسیانەی لە ناوچەكانی كوردستان بە ئەنجام گەیشتوون، دەتواندرێت هەندێك وێنەی شایی كوردی لە سەر كۆزە و بەردە قورینەكان بدیترێت. شایی كوردی چەندین جۆری هەیە و بەڵام بە گشتی لە دوو جۆری (شایی بۆ خۆشی دەربرین) و (شایی جەنگاوەری) پێكهاتووە. بە شێوەی ئاسایی لێهاتووترینی ئەو كەسانەی شایی كوردی دەكەن، دەبنە سەرۆكی دەستەكە و بە ناوی (سەچۆپی كێش) ناو دەبرێت و یەكەم كەس دەبێت لە رێزبەندی ئەوانەی شایی دەكەن. سەرچۆپی كێش بە ئەنجامدانی جوولەی جوان و لێهاتوانە و بە هۆی دەستەسرێك كە لە دەستی راستیدایە، هەروەها بەو دەنگ و هەرایانەی بە شادیەوە دەریان دەبرێت، گروپەكە بەرێوەدەبات و هەندێجار وێڕای جۆشدانی هەستی تاقمی شایی، بەرپرسیاریەتی خێرا و هێواش كردنی تاقمەكەی لە ئەستۆیە. سەرچوپی كێش هەندێكات بە پێی شارەزایی خۆی و بۆ زیاتر چالاك كردنی شایی، هەندێ جووڵەی تاكەكەسیش دەكات.
كەسانی دیكەی ناو شایی لە كاتێكدا كە دەستەكانیان روو لە زەوی بەرداوەتەوە، پەنجەكانیان دەخەنە ناو پەنجەی ئەوانەی لە تەنیشتیان و لەناو شاییەكەدان. باشترین دۆخ كە شایی دەكەوێتە ناوی ئەوەیە كە بە شێوەی (رەش بەڵەك) واتە هەر ژن و پیاوێك بەدوای یەكدا بێت. گاوانی دوایین كەسە لەناو زنجیرەی شاییدا و كاریگەری زۆری بەسەر ریتم و شێوەی شاییدا هەیە، بەڵام كەمترن ئەوكەسانەی حەز بە گاوانی بكەن. لە شایی خۆشیدا، بۆ جۆشدانی هەستی ئەوانەی شایی دەكەن و ئەوانەی بە دیار شاییەوە وەستاون، سەرچوپی كێش بە دوو دەستەسڕی رەنگاورەنگ كە لە دەستەكانیدان، دەست دەكات بە ئەنجامدانی جوولە تاكەكەسیەكان و توانا و شارەزایی خۆی دەخاتەروو.
بە پێی جیاوازی ناوچەكانی كوردستان، جۆرە جیاوازەكانی شایی تەنانەت ناوچەییش هەن، شاییەكان جیاوازی بەرچاویان هەیە لە شێوەی جووڵەی دەست و پێی بەشداران و هەروەها شێوەی جووڵەی گروپەكە. لە دیارترینی جۆرەكانی شایی خۆشی دەتواندرێت ئەمانە دیار بكرێن: (گەریان، پشت پێ، چەپەی هەورامان، شێخانی، كەلەشۆ، چەپەیی، یەك پێ یی، سێ پێ یی، سووسكەیی و بادینانی.
چوپی: ئەو شاییە بە ناوی (هەڵپەركێ یا هەڵپەرین) ناسراون و بە واتای هێرش بردن دێت. ئاوازێكە زۆر كۆن و لە سەردەمی پرستینی خوایانی (مهر پەرەستی) ماونەتەوە و بە دووزەلە و زەرب ئەنجام دراون.
جلوبەرگی کوردی
بەرگی پیاوانە و ژنانەی كوردان، بریتیە لە: (كلاو یا سەرپۆش، جلوبەرگ، پێلاو). دورین و بەكاربردنی هەریەك لەو بەرگانەش بە پێی وەرزەكان و جۆری كار و رێورەسم و ئاهەنگەكان لەیەكتری جیاوازن، لێ لە رووی داپۆشینی لەش و لاری مرۆڤ وەك یەكن. پێش پێشكەوتنی پیشەسازی قوماش و پێڵاو و هاوردە كردنیان بە فراوانی بۆ كوردستان، هەموو پێداویستیەكانی جلوبەرگ و پێڵاوی كوردی لە پیشەسازی ناوخۆیی بووە و هەر لە ناوخۆ چندراون و دۆردراون. لە چوار پارچەی كوردستان كە دابەش بوون بەسەر (عێراق، ئێران، توركیا و سوریا)، جۆرەكانی جلوبەرگی جیاواز دێنە بەرچاو، بە شێوەیەك كە كەمێك گۆرانیان تێدا كراوە. جلوبەرگی پیاوان لەم بەشانە پێكهاتووە:
1) كەوا و پاتۆڵ: لە جیاتی چاكت و پاتوڵی ئاسایی لەبەر دەكرێت، بەڵام شێوازی دورینی لە مودیلی ئاسایی ئەوان جیایە. كەوا هەمان چاكەتی كوردیە كە لە چاكەتی سەربازی دەچێت و جیاوازی ئەوەیە كە گیرفانەكانی تەنیشتی نیە و هەروەها لە هەردوو لاتەنیشتی چاكەتەكە، كرانەوە واتە هەڵبڕان هەیە، هەروەها جگە لە یەقەی كە هەیەتی لە هەردوو قۆڵەكانیشی كرانەوەی هاوشێوەی یەقە هەیە. دۆرینی پاتۆڵی كوردی بە شێوەیەكە كە زاركی خوارەوەی تەسك و خودی پاتۆڵەكە فشە و لە جیاتی قایش، كۆتایی پاتۆڵ كە نزیكەی دوو ئەوەندەی شلواری ئاسایی فراوانە، بە بەنێك دادەخرێت كە بە (دۆخین) ناو دەبرێت، دۆخین دەچێتە ناو ئەو بەشەی پاتۆڵ كە وەك زار لە ناوەوە قەد كراوەتەوە. بە گشتی كەوا دەچێتە ناو پاتۆڵ و پاتۆڵ لە كەمری پیاو بە دۆخین دەبەسترێت. هەروەها شێوەی دیكەشی هەیە كە دەكرێت ناوەكانی (رانك و جۆغە، مورادخانی و كر یا شاڵ و ... هتد) باس بكرێن.
2) پشتین: لە چەند مەترێك لە قوماشی تەنك و رەنگاورەنگ یا گوڵدار دروست دەكرێت، قوماشەكە لە پانی و بە دیوی ناوەوەدا قەد دەكرێت و دەدورێت. دواتر بە شێوازی جیای (سادە، گرێ گرێ) دەبەسترێت.
3) كڵاو: كلاوی كوردی زیاتر لە لایەن ئافرەتانی كورد و زۆر بە ووردبینی و جوانی و بەو نەخش و نیگارانە دروست دەكرێت كە لە كولتوری رەسەنی كوردی ماوەتەوە. بە شێوەی ئاسایی لە دوو رەنگی رەش و سپی دروست دەكرێت و دوو جۆری (كلاوی بەرز، كلاوی تەختی) هەیە و دەخرێتە بازارەوە. هەڵبەت پێشینان پێیان وابوو كە نابێت سەری پیاوانی رووت بێت.
4) جامانە: دسماڵێكی رەش و سپیە و لە چوار دەوری كلاو دەئاڵێندرێت و لە پشتەوە دەخرێتەوە ناو یەك تا شل نەبێتەوە، هەڵبەت بارزانیەكان و هەندێكی دیكە لە كوردان جامانەی سور لەسەر دەكەن.
5) كراس: هەمان كراسی ئاساییە و جیاوازی ئەوەیە كە یەقەی نیە و قۆڵەكانیشی قۆماشی درێژ و سێ سوچی هەیە كە بە (سۆرانی) ناو دەبرێت و بە شێوەی ئاسایی لە سەر قۆڵی دەبەستن. لە كاتی جەنگ و پێویستیشدا هەردوو سەری سەردەستەكان لە یەك دەبەستران و دەخرایە سەر پاشە مل، هەروەها ئەو سەردستانە دەبنە هۆی ئاسانكاری بۆ هەڵدانەوەی قۆڵەكان لە كاتی پێویست.
6) كلاش: پێڵاوێكە بە رەنگی سپی كە زۆر بە ووردبینی و باشی و زیاتر لە لایەن هەورامیەكان دەچنرێت و رێگە لە دروست بوونی بۆنی ناخۆش لە قاچەكاندا دەگرێت و پێ بە فێنكی رادەگرێت. تایبەتمەندی كلاش ئەوەیە كە وەرزیە و ناكرێت لە زستان یا وەرزی پڕ باران بكرێتە پێ.
شیاوی باسە كە جلوبەرگی پیاوانە شیوازی جیایان هەیە، هەروەها چەند پارچەیەكی دیكە لە جلی كوردی پیاوان هەیە كە هەندێك كەس لەبەریان دەكەن و هەندێك كەس لەبەریان ناكەن، بریتین لە:
1) شاڵ: قوماشێكە بە رەنگی خورمایی یا رەنگی دیكە، بەری قوماشەكە تەسكە و زۆر گرانە و (رانك و چۆغەی) لێ دروست دەكرێت.
2) فەرەنجی: یا فەرەجی كە تایبەتە بە پیاوانی لە ناوچەی هەورامان و لە لباد دروست دەكرێت.
3) كوڵە باڵ: جۆرێكە لە بەرگ كە لە لباد دروست دەكرێت و شوانەكان لە شوێنەكانی لەوەڕی ئاژەڵەكانیان لەبەری دەكەن.
جلوبەرگی جوانی ژنانی كوردیش بریتیە لە:
1) سوخمە: وەك چاكەتی پیاوانە و هەندێ جیاوازی هەیە، لە قوماشی ئاڵ و واڵ و رەنگاورەنگ دیاری دەكرێت و زۆر كورتتری دەدورن و وەك هی پیاوان گیرفانی نیە، بە شێوەیەك كە تەنها تا كەمریان دێتە خوار و هەندێ شوێن بە (كۆڵێجە) ناوی دەبەن.
2) كەوا: باڵاپۆشێكی درێژە و بە شێوەی ئاسایی لە قوماشی زۆر جوان و بەڵام ئەستوور (بە تایبەت بە سیم) دەدوردرێت، لە باڵتۆ دەچێت و تا بن گوێزینگی لاقەكان دێتە خوارەوە و هیچ گیرفان یا دەركەوتەیەكی لە دەرەوە نیە. هەڵبەت ئەگەر خانمان كەوا لەبەر بكەن، ئەوا پێویستیان بە سوخمە نابێت و بە پێچەوانەوەش هەروایە.
3) كراس: كراسی ژنانەی كوردی بە دورینێكی سادە كە درێژە و تەواوی جەستەی دەگرێتەوە و دامێنی فەراحە و دەگاتە سەر قاچەكان و دایاندەپۆشێت. بە شێوەی ئاسایی لە قوماشی زۆر جوان و پوخت و رازاوە دروست دەكەن.
4) پشتێن: هەروەك پشتێنی پیاوانە، بەڵام هی ژنان رەنگاورەنگە. ژنەكان لە كاتی پشتێن بەستندا، كەمێك لە ناوەندی كراسەكەیان دەخەنەوە ناو پشتێنەكە و ئەمەش وادەكات كراسەكەیان شۆر نەبێت بۆ ژێر گوێزینگیان. هەڵبەت لە كوردستانی باشوور رێژەی ئەو خانمانەی پشتێن دەبەستن كەمە.
5) دەسماڵ: دەسماڵی ژنانی كورد بریتیە لە قوماشێكی تەنك و سێ گۆشەیی كە ریشاڵ لە دەورەی دروست دەكرێت و بەم شێوەیە جوانی دەسماڵەكە زیاتر دەبێت، هەندێجار پولەكەش بە ریشالەكان هەڵدەواسن بۆ زیاتر كردنی جوانیەكەی. لە رێورەسمە فۆلكلۆری و جەژنەكانی بووك گواستنەوەدا، زۆر بە كەمی دەسماڵ بەكار دەبردرێت.
6) دەرپێ: لە جیاتی شلوار لە پێ دەكرێت و زاركی دەرپێ تەنگە و دەكەوێتە سەر گوێزینگی قاچەكان. بەڵام بەشی دیكەی فراوان و فەراحە.
7) كلاو: كلاوی ژنان زۆر جوانە و لە مقەبا دروست دەكرێت و دواتر بە قوماشی مەخمەلی رەنگاورەنگ (زۆرتر رەگی گوڵ یا سەوزێكی جوان) دادەپۆشرێت، دواتر قوماشەكە دەڕازێندرێتەوە بە پولەكەی رەنگ زێرین و میروی جوان. كلاو بە هۆی زنجیرەكی زێر لە سەر سەر رادەگیرێت كە لیرە یا نیوە لیرەی پێ هەڵواسراون و لە ژێر چەنەگە تێپەر دەبێت. ئەو زنجیرە بە (قەتارە) ناو دەبرێت.
گوڵگوڵە بریتیە لە زنجیرەیەكی درێژ لە ئاوریشمی رەش و سپی كە ریشوی (ریشال) ئاوریشمی لێ شۆر بۆتەوە و لە سەر لەچەك، بە شێوازێكی جوان دەبەسترێت. شیاوی باسە كە لە ئێستادا كوڕان كەمتر جامانە دەكەنە سەریان و كچانیش كەمتر كلاو و گوڵگوڵە لەسەر دەكەن.
