قلعه دز

ین شهر از توابع استان سلیمانیه است و در شمال شرق عراق واقع شده، در میان شهرستانهای (رانیه و دوکان) واقع شده. سلسله کوهها این شهر را احاطه کرده اند و عبارتند از: "از غرب سلسله کوههای (کیوه رش) و از جنوب (آسوس) و از شرق (بولفت، چواس و مامنده) و از شمال (قندیل)". مساحت این شهر (4000) کیلومتر مربع است و دارای پنج بخشداری (هیرو، هلشو، ایسیوه، ژاراوه و سنگسَر) است. از لحاظ جوغرافی در رده مناطق کوهستانی قرار گرفته و (780 قدم) از سطح رودخانه (زیی بچووک) که در این شهر واقع ست، ارتفاع دارد و تا به طرف شمال برویم، این ارتفاع بیشتر شده و به (1800 قدم) می رسد.
درباره نام این شهر دو رای موجود است، برخی برآنند که از دو کلمه (قه لا، دژ) آمده که اولی در زبان کردی به معنای دومی (دژ) است و باهم به معنای (قلعه قلعه هاست). برخی دیگر برآنند که دو رودخانه در نزدیکی باقیمانده های قلعه ای در پایین شهر به هم می پیوندند و به این ترتیب به معنای (قلعه میان دو رود می آید). این شهر دوچار ستمهای فراوانی از طرف رژیمهای ستمکار عراق آمده و از معروفترین آنها عبارتند از: "بومباران این شهر در 24/4/1974 به وسیله بمبهایی که بر مبنای قراردادهای جهانی قدغن بود. ویران کردن بخش و روستاهای این شهر و تمام خود شهر در عملیاتی که چند سالی طول کشید و آخرین روز یعنی روز ویرانی شهر (26/6/1989) بود، تمام اهالی این شهر و روستاهایش به زور به اطراف شهر اربیل آورده و در اوردوگاههای اجباری (خبات، کورگوسک، دارتو و جدیده)، همچنین در اوردوگاه (بازیان) نزدیک به سلیمانی اسکان داد.
این منطقه همچنین به (پشدر) نام برده می شود و دارای خاکی حاصلخیز است، "گندم، جو، عدس، نخود، توتون، گل آفتاب گردان، گوجه فرنگی، پیاز، هندوانه، خیار و سبزیجات و انواع میوه ها" در آن به کشت می رسد. در این منطقه کشت دو فصل دارد و در مناطق خنک آن میوه های: "انار، انجیر، گولابی، سیب و انگور" به وفور یافت می شود. "کنگَر، ریواس، قارچ، آدامس کوردی، ق.وان، گویژ و کروسک یا گلابی کوهی) از میوه های طبیعت این منطقه است.
زیباترین منطقه در این شهرستان همانا کوههای (قندیل) است که قله های بسیار و درختان سرکش، آب و چشمه و سرچشمه ها، گل و زیبایی و سرسبزی، برف و یخ بندان و بسیاری دیگر از زیباییهای خودادادی که باهم روح آدمها را به سروش در می آورند. در حقیقت دارای زیبایی چنانیست که زبان از گفتن آن بر نمی آید و هر وجب از آن خود مکانیست برای استراحت و گردش. وجب به وجب آن مکن پر از علوفه برای ستور و چارپایان و گله هاست. همچنین از پس بخش سنگسر تا به دل کوهها رسیده پر است از روستاهی زیبا، که تمام آنها با درختان و باغها پوشیده شده و سرچشمه های غنی آب را دارا هستند. همچنین سد سنگسر که بر رود (گارفین) وبرای آبیاری بنا شده، زیبایی خاص خود را داراست.
بخشداریه (هلشو) که با زیباترین طبیعت و در دل کوه و به درازای دره ای باریک و دراز، بنا گردیده و منظره هایی را داراست که انسان از دیدنشان آسوده می شود. روستاهای زیبایی همچون: "اشکنه، باوزه، شیخ آودلان، امر کاکول، هیرو، شینه و سونه) هر یک با دارا بودن باغ و درختان، آب و چشمه و جویباره، زیبایی و کوههای پس و پیششان، گردشگران را به سوی خود رهنمون می شوند. گردشگاههای: "گرد استر، جولانان، باژار که در مرز هر دو شهرستان قلعه دز و سردشت واقع شده، سولی دوژان و بکاو در بخش هیرو" در این منطقه واقع شده اند و (بکاو) واقعا منظره ای از زیبایی آب در طبیعت است
مزارهای (شیخ ریشوان، شیخ فرخ، شیخ محمود بنوشان) که هم زیارتگاه مبارک هستند و هم گردشگاههای زیبا، از مناطق گردشگری تاریخی نیز می توان: "مزار فقی احمد دارشمانه" بنیادگزار میرنشین بابان را نام برد، همچنین (قلعه دینکه) که متاسفانه باقیمانده هایش به ندرت برجاست.