موسيقي و لباس كردي

پوشاك ملى
پوشاک مردان و زنان کرد شامل تن‌پوش، سرپوش و پای‌افزار است. ساخت و کاربرد هریک از این اجزا، بسته به فصل، نوع کار و معیشت و مراسم و جشن‌ها با یکدیگر تفاوت دارد. از نظر پوشش کامل بدن، همه با هم یکسان هستند. پیش از پیشرفت صنعتهای پارچه بافی و کفش دوزی و ورود فراوان آنها به کردستان، بیشتر پارچه‌ها و نیز پای‌افزار مورد نیاز توسط بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته می‌شد. در چهار قسمت کردستان که شامل کردستان ایران، عراق، ترکیه و سوریه می‌باشد شاهد پوشش‌های گوناگونی از لباس کردی می‌باشیم به گونه‌ای که با کمی تغییر نسبت به یکدیگر. لباس مردانه از قسمتهای زیر تشکیل می‌شود:

1. که وا پاتول: به جای کت و شلوار معمولی می‌پوشند ولی شکل و دوخت آنها غیر از مد کت و شلوار ی است که معمول می‌باشد. که وا یا کت لباس کردی تقریباً به صورت یک ژاکت نظامی می‌دوزند با این تفاوت که که وا جیب‌های کناره‌ای ندارد و ضمناً چاک آن کاملاً از طرفین راست و چپ باز می‌شود بعلاوه غیراز چاک کناره‌ای آستینهایش چاک دارا ست. دوخت شلوار کردی یا پاتول بدین ترتیب است که دهانه‌ای تنگ و بدنه‌ای گشاد دارد و به جای کمر انتهای آن را که گشادیش بیش از دوبرابر یک شلوار معمولی است با بندی که (دُخین) نامیده می‌شود و از توی قسمت تا شده آن لیفه گذشته می‌بندند و از کمر به پایین که وا را داخل پاتول کرده و بند پاتول را روی ان می‌بندند. همچنین از نوعهای دیگر آن میتوان (رانک و چوغه، موراد خانی، کر یا شال و انواع دیگر) را نام برد.
2. پشت تند: از پارچه گلدار به طول چند متر درست می‌شوند بدین ترتیب که پارچه را از سمت عرضش تا کرده می‌دوزند و بعد آن را به صورت مختلف ساده و گره چین به کمر می‌بندند.
3. کولاو: کلاه محلی کردها را که معمولاً زنان کرد ان را با دقت و ظرافت خاصی و با نقش و نگارهایی بر جایی مانده از فرهنگ اصیل کردی می‌بافند معمولاً به رنگ‌هایی سیاه وسفید و به دو صورت کلاه بلند و تخت بافته می‌شود و در دست مصرف کنندگان قرار می‌گیرد البته بنا به گفته پیشینیان و به اعتقاد انها مرد نباید سرش لخت باشد.
4. جامانه:  دستمالی است سیاه و سفید که با گذاشتن کلاه روی سر به دور کلاه پیچانده می‌شود و در قسمت پشت سر در درون دستمال قرار داده می‌شود تا شل نشود، البته برادران بارزانی پیچ و کولاو شالشان به رنگ قرمز می‌باشد.
5. کراس: همان پیراهن است با این تفاوت که اولاً یقه ندارد و بعلاوه به انتهای آستینها نیز دنباله‌ای به نام سورانی می‌دوزند که آن را درحالت عادی روی آستین که وا می‌بندند و در مواقع اضطراری و مخصوصا در مواقع جنگ دو سر سورانی بهم گره زده و به گردن می آویزانند و نیز همین سورانیها باعث تسهیل بالا زدن آستینها در مواقع شستن دست و صورت می‌باشند.
6. کلاش: پاپوشی است به رنگ سفید که با ظرافت کامل توسط برادران هورامانی ساخته می‌شود که از بد بو شدن پا جلو گیری می‌کند و پا را خنک نگه می‌دارد از خصوصیات ان فصلی بودن ان است و نمی‌توان از ان در فصل زمستان ویا فصول باران زا استفاده کرد.

لازم بذکر است که لباسهای مردانه به انواع گوناگونی یافت می شوند و همچنین چند پارچه ای دیگر از لباس مردان موجود می باشد که برخی آنها را پوشیده و برخی نمی پوشند و عبارتند از:

1. شال: پارچه‌ای آجوری رنگ یا ره نگهای دیگر، راه راه و گران‌ قیمت که از آن (رانک و چوغه) می‌سازند.
2. فرنجی: یا "فره‌جی" که ویژه مردان ناحیه اورامانات است و از نمد ساخته و آماده می‌شود.
3. کله بال: نوعی از نمد پوششی است که چوپانان در مناطق چرای گله در صحرا استفاده می‌کنند.

لباس زیبای زنان کرد نیز شامل:

1. سوخمه: عین کت مردانه کُردی است با این تفاوت که اولاً پارچه آن را رنگین انتخاب می کنندو ثانیاًخیلی کوتاه تر می‌دوزند، بطوری که حداکثر تا کمر آنها پایین می‌آید و ان را کولیجه می‌نامند و نیز جیبهای کت مردانه در ان دیده نمی‌شود.
2. که وا: تنپوشی بلند است که معمولا از پارچه های زیبا و اما زخیم زنانه (خصوصا سیم بافت) تهیه می شود. به (رینگ کُت) مردانه می ماند و تا قوزک پا را در بر می گیرد و هیچ جیب یا برجستگی در قسمت خارجی خود ندارد. البته خانمهایی که (که وا) بپوشند، لازم نمی ماند که (سوخمه) بپوشند و به همان صورت برای (سوخمه).
3. کراس: یا پیراهن زنانه کُرد دارای دوختی ساده با بدنی بلند و دامنی گشاده و دراز است. بطوری که دامن پیراهن روی پای آنها قرار می‌گیرد و معمولاً آن را از پارچه‌های بسیار زیبا، نفیس و گران‌قیمت تهیه می‌کنند.
4. پشت تند: عین همان پشتند مردانه است ولی زنها اغلب از نوع رنگارنگ آن استفاده می‌کنند. زنها وقتی پشتند را می‌بندند کمی از پیراهن خود را بالا می‌کشند بطوری که انتهای دامن از مچ پای آنها پایین‌تر نمی‌رود. البته در کُردستان عراق نسبت کمی از خانمان از پشت تند استفاده می کنند.
5. دستمال یا روسری: دستمال زنان کُرد پارچه‌ای است بسیار نازک و سه گوش که تارهایی در اطراف آن ایجاد می‌کنند و بدین وسیله بر زیبایی آن می‌افزایند، اغلب پولکهایی نیز با آن تارها می‌دوزند تا زیبایی آن را چند برابر کنند. هر چند در مراسم عروسی و فلکلور اکثراً روسری نمی‌بندند.
6. درپه: به جای شلوار پوشیده می‌شود و با دهانه‌ای تنگ روی مچ پای آنها قرار می‌گیرد ولی پوشش ساقهای آن بسیار گشاد می‌باشد.
7. کلاو: یا کلاه زنان کُرد بسیار قشنگ و زیباست، این کلاه را از مقوا و به شکل استوانه کوتاهی درست می‌کنند و روی آن را با پارچه مخملی رنگین "معمولاً گلی یا سبزسیر" می‌پوشانند و بعد روی آن را با پولکهای رنگین یا طلایی و گلابیونهای زرین، مزین می‌سازند. این کلاه را بوسیله یک رشته طلا که لیره یا نیم پهلوی‌هایی به آن می آویزندو از زیر چانه عبور می‌دهند، روی سر نگاه می‌دارند، رشته‌ای که کلاه را به آن صورت نگاه می‌دارد "قطاره" نام دارد.

گلگله رشته طویلی از ابریشم سیاه و سفید است که آویزه‌های ابریشمی دارد و از روی روسری به شکل جالبی بسته می‌شود. لازم به توضیح است که پسران جوان امروزی به ندرت پیچ می‌بندند.  دختران نیز به ندرت کلاوه یا گلگله بر سر می‌کنند

موسیقی کوردی
گزنفون تاریخ نویس یونانی نوشته است: در سال (۴۰۱ ق. م) هنگامی که لشکر یونان قصد بازگشت از کردستان را داشت، کردها در حالی که نغمه‌ها و سرودهای دسته‌جمعی می‌خواندند یونانی‌ها را مورد حمله قرار دادند. گزنفون افزوده است، که چگونه کردها در آن زمان با هنر موسیقی آشنایی داشتند و حتی از آن در جنگ‌ها هم استفاده می‌کردند. در ویژه‌نامه موسیقیایی "فاسکه که" که در فرانسه منتشر می‌شود، آمده است که ایران قدیم و سرزمین "میسوپوتامیا" یعنی جایگاهی که کردها اکنون در آن سکونت دارند، قدیمی‌ترین مهد موسیقی جهان بوده است.

موسیقی کردی به موسیقی و ترانه‌های مردم کرد زبان گفته می‌شود و از دیرباز دارای ویژگی، غنا، ریشه و اصالت بوده و به صورت سینه به سینه نقل شده است. موسیقی (فولکلور) کردی از سه بخش (افسانه‌ها، حکایت‌ها و داستان‌ها) تشکیل شده‌است. پیدایش موسیقی کردی مثل اکثر ملت‌های دیگر از افسانه‌های کردی شروع شد که در این قسمت، افسانه‌ها در قالب ترانه‌های کردی گفته می‌شوند که شکل حماسی دارند. ترانه‌های داستانی به دو بخش قهرمانی و دلدادگی قابل تقسیم هستند. در ترانه‌های قهرمانی به دلاوریها و مبارزه طلبی‌های یک قهرمان پرداخته می‌شود. در ترانه‌های دلدادگی جنبه‌های رمانتیک و عاشقانه بین دو شخص بیان می‌شود، ترانه (زنبیل‌ فروش) که جنبه عرفانی دارد و ترانه‌های (آس و حسن، خج و سیامند) که سرگذشت دو دلداده را بیان می‌کند، از معروفترین آثار در این بخش هستند.

اصیل‌ترین سازهای استفاده شده در موسیقی کردی (سرنا ودهل) هستند و بعداً سازهایی که وارد این نوع موسیقی شده‌اند مانند : (نی، سرنا، نایه، دهل، دف، تنبک، تنبور، کمانچه، دیوان، شمشال) دارای اهمیت ویژه‌ای شده‌اند.

شیوه‌ها و آوازها: موسیقی کردی دارای شیوه‌ها و آوازهای مختلف است که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم:

بیت: یکی از مهم‌ترین مقام‌های کلاسیک کردی که در جنگ‌ها، جوانمردیها و حماسه‌ها به کار برده می‌شود و در ستایش خالق یکتا و پیامبر گفته شده که نام دیگر آن در موسیقی کردی "بالوره" می‌باشد.

سیاه چمانه: این آواز به شکل ده هجایی و دو مصراعی به سبک و سیاق کهن سروده می‌شود و به علت همزیستی با مسایل عرفانی رنگ و بوی جدیدی هم به خود گرفته و در پاره‌ای مواقع به آن (مقام شیخانه یا صوفیانه) هم می‌گویند، این آواز مختص منطقه هورامان کردستان است.

هوره: از دیگر شیوه‌های موسیقی کردی است. این آواز یک مقام بسیار زیباست که سوگ، ماتم، غریبی و عزاداری را به شیوه‌های ملیح و متین به گوش شنونده می‌رساند. در ابتدا ترانه‌های ویژه‌ای در حمد و نیایش (اهورامزدا) بود و این واژه نیز ریشه زرتشتی دارد. در آیین‌های زادروز پیامبر، کردها یک نوع ویژه از موسیقی را اجرا می‌کنند که به آن (مولودی) می‌گویند.

حیران: یکی دیگر از آوازهای کردی حیران می‌باشد که از دل بیت سر در آورده و اغلب از متنی عاشقانه و پرسوز برخوردار است.

لاووک: لاووک یا لاوژه از دیگر آوازهای کردی می‌باشد که از ترانه‌های کلاسیک کردی سرچشمه گرفته و در میان کردهای خراسان به مقام‌های (لو و هی له لو شوان) خوانده می‌شود. وجه تمایز" لاووک " با "حیران" در نوع زبان شعری به کار رفته در آن می‌باشد. لاووک به طور کلی به گویش زبان کردی سورانی اجرا می‌شود.

گورانی :باشکوه‌ترین و بزرگ‌ترین شیوه موسیقی کردی می‌باشد. این آواز عظیم‌ترین دسته نغمات در موسیقی کردی را دارد و کهن‌ترین بخش ادبیات موسیقی کردی را شامل می‌شود. در زبان عامه به تمام شیوه‌ها و آوازهای موسیقی کردی گورانی نیز گفته می‌شود.

رقص كُردى (شَهْيان، شاهى)
در کاوش‌های باستانی که در مناطق کردنشین انجام شده است می‌توان نمونه‌هایی از این رقص را بر روی سفالینه‌های پیش از تاریخ مشاهده کرد. رقص‌های کردی اشکال متنوعی دارند ولی بطور کلی از دو دسته رقص‌های غنایی و رقص‌های رزمی تشکیل شده است.  معمولاً بهترین رقصنده (زن یا مرد) نقش رهبری گروه (سَرچٌوپی کِش) را به عهده می‌گیرد و اولین نفر حلقه رقصندگان است. او باانجام ماهرانه حرکات نمایشی توسط دستمالی که در دست راست خود دارد و نیز به کمک اصواتی هیجان انگیز و گاهی با کلام ضمن افزودن بر هیجان رقصندگان مسئولیت تنظیم سرعت و ریتم حرکت گروه را بر عهده می‌گیرد. سرچوپی کش گاهی برای ایجاد نشاط بیشتر می‌تواند از حلقه رقص جدا شده و با توجه به تبحر خویش حرکات نمایشی فردی نیز انجام دهد. بقیه گروه در حالیکه دست هایشان رو به زمین و در امتداد دو پهلویشان قرار دارد پنجه در پنجه رقصندگان مجاور ایجاد حلقه‌ای پیوسته می‌کنند. مطلوب ترین حالت قرار گرفتن رقصندگان بصورت (گندم و جو) یا به عبارتی یک زن و یک مرد بصورت یک در میان است. گاوانی آخرین رقصنده گروه است که هرچند نقش زیادی در ایجاد ریتم و نشاط رقص دارد اما کمتر کسی راغب به قرار گرفتن در این نقش است. در شکل غنایی رقص و برای افزودن بر شور رقصندگان و ناطران معمولاً رقصنده اول سَر چُوپی با دو دستمال رنگی به انجام حرکات نمایشی فردی می‌پردازد و توانایی و تبحر خود رادر رقص به نمایش می‌گذارد. به این نوع رقص دو دستماله می‌گویند.

به تناسب مناطق مختلف کردستان اشکالی از رقص‌های محلی نیز وجود دارد که در نحوه حرکت دستها و پاها و نیز شکل حرکت گروه با هم تفاوت چشمگیری دارند. شاخص ترین این رقص هااکثرا در دسته رقص‌های غنایی قرار دارند. می توان این انواع را ذکر کرد: (گَریان، پشت پا، چه په ی هه ورامان، شیخانی، که له شو، چَپه یی، یه ک پی،  سی پیی، سوسكه یى و بادينانى).

(چوپی): این رقص به نام (هه ل په رکی یاهه ل په رین) شهرت دارد و به معنی حمله کردن است. این رقص قدمتی بسیار کهن دارد و از روزگار پرستش خدایان در دوران مهرپرستی به یادگار مانده است، نیز با دوزله و ضرب اجرا می‌شود.